Op de begrafenis van de heer Ernest
Krings, eertijds procureur-generaal bij het Hof van cassatie, werd in
herinnering gebracht dat hij, toen hij benoemd werd tot magistraat, zijn auto
verkocht en tijdens zijn hele beroepsloopbaan autoloos is gebleven, omdat hij
vond dat een magistraat moest vermijden ooit in een situatie te komen waarin
hij een verkeersovertreding zou begaan of erger een ongeval veroorzaken. Velen
zullen dit een voorzichtigheid vinden die van een magistraat niet kan worden
verwacht. Nochtans veroordelen we - of althans sommigen, media inbegrepen, vaak
mensen in onze samenleving omdat ze zich in een situatie begeven hebben waarin
ze zouden kunnen fouten begaan, al hebben ze geen enkele fout begaan. Is het
dan toch een fout om zich in een situatie te begeven waarin men een fout zou
kunnen begaan ? In onze samenleving zijn er alvast talloze regels die het ons
verbieden om dingen te doen die geen schade veroorzaken, maar ons toch verboden
worden opdat we niet in een situatie zouden komen waar we onopzettelijk schade
veroorzaken. De meeste verkeersregels zijn daar overigens al een voorbeeld van.
In de rijke joodse ethische en juridische traditie, waarin me ervan uitgaat dat
er een welbepaald aantal geboden en verboden voortvloeien uit de Torah (dus van
goddelijke oorsprong zijn), ontwikkelde men “gezeirah”, regels die mensenwerk zijn maar uitgevaardigd om te
vermijden dat men onopzettelijk een goddelijke regel zou overtreden. Zij vormen
een “hekken” rond de Torah. In die rabbijnse traditie was men wel zo verstandig
te bepalen dat het niet nodig is bovendien nog eens een hekken rond dat hekken
te zetten, een gezeirah in het kwadraat …. Wat niet belet dat ook sommige
‘eenvoudige’ gezeirah vrij
problematisch zijn, zoals de volgende. Om de sabbatsrust te eerbiedigen mag men
geen vuur maken, en dus geen elektriciteitsschakelaar bedienen; wat ertoe
leidde om liften permanent heen en weer te laten gaan op sabbat, wat in het
licht van de ratio van de sabbatsrust wellicht toch enkel maar erger is...
Voor allerlei activiteiten en beroepen
gelden er steeds meer voorzorgsregels, procedures om fouten te vermijden.
Daardoor wordt echter het risico groter dat men verantwoordelijkheid nemen
beperkt tot het afvinken van een lijstje van voorzorgsmaatregelen. Risicovermijding
wordt de hoogste norm. In Amerika worden ouders al gestraft als ze kinderen
alleen laten rondlopen. Bij ons worden artsen door het slijk gesleurd als ze
onconventioneel proberen patiënten te redden die anders ten dode zijn
opgeschreven.
De Brits-Hongaarse socioloog Frank Furedi
schreef pregnante boeken over deze vorm van angstcultuur en de "moraliteit
van lage verwachtingen" die daarmee gepaard gaat: een ethiek die het nemen
van risico schuwt en zelfs veroordeelt. Nu kan het naar omstandigheden zeer
hoogstaand moreel gedrag zijn om zich zo te gedragen dat men niemand in gevaar
brengt, maar als algemene maatschappelijke norm is dat dodelijk, niet enkel
voor de vrijheid maar ook voor vele andere maatschappelijke voordelen. Daarvan
worden we ook beroofd door te strenge aansprakelijkheidsregels, die maken dat
niemand bepaalde zaken nog op zich wil nemen. Of te strenge non-discriminatieregels,
die ertoe aanzetten dingen zo te organiseren dat men contact met potentiële
klagers vermijdt. Of vage strafbaarstellingen van bepaalde meningsuitingen die
een “chilling effect” hebben op de
vrijheid van meningsuiting, waarbij mensen het niet meer riskeren bepaalde
zaken ter sprake te brengen. Het gaat overigens niet enkel om rechtsregels. De
macht van media, zowel traditionele als sociale, om mensen te maken en te
kraken, leidt tot een bij wijlen ongezonde discipline. Dat betreft enerzijds
het buiten proportie opblazen van dagelijkse zonden. Maar anderzijds gaat het
ook vaak gewoon om ordinaire verdachtmakingen: mensen die zich laten zien met
"foute vrienden" worden al vermoed foute deals te hebben gesloten.
Belangenvermenging is natuurlijk een reëel bestaand probleem ook in onze
samenleving, en een wijze politicus zal de gezeirah
eerbiedigen om, zoals een oude volkswijsheid luidt, de kat niet bij de melk te
zetten. Zoals men ook van journalisten en andere mag verwachten dat zij waar
nodig de gepaste afstand houden. Maar een hysterische bewaking van de grenzen
van normaal gedrag met bestraffing van ook het lichtste grensoverschrijdend
gedrag, leidt er enkel maar toe dat aan de binnenzijde van die grens van
normaal gedrag er een veel te brede zone onbruikbaar en dor wordt.
(Dit verschijnt ook in Grondvest januari 2018)
Posts
